ÇÖLYAK HASTALIĞI ve GLUTENSİZ BESLENME

Yeterli ve dengeli beslenme, vücudun gereksinimi olan enerji ve besin öğelerini uygun zaman ve miktarda, uygun koşullarda vücuda alınmasıdır. Büyüme ve gelişmenin desteklenmesinde , metabolizmamızın sağlıklı bir şekilde çalışmasında ve vücuda gerekli enerjinin sağlanmasında sağlıklı beslenmek önem taşımaktadır.
Sağlıklı beslenme, besin intoleransı ya da besin alerjisine sahip olma durumu ile yakından ilişkilidir. Besinlerin veya besinlerle alınan diğer etmenlerin immünolojik olmayan mekanizmalarla vücutta oluşturduğu anormal mekanizmalara besin intoleransı denmektedir. En sık karşılaşılan besin intoleransı sütte bulunan ve süt şekeri olarak da tanımlanan laktoz ve glutene karşı olarak gelişmektedir.

Çölyak hastalığı nedir?

Yaşam boyu süren çölyak hastalığı; buğday, arpa ve çavdar gibi gluten proteini içeren besinler tarafından tetiklenen immünolojik faktörlerin de rol oynadığı bir hastalıktır. Gluten proteininin besinler tarafından vücuda alınması sonrasında, bağırsaklardaki emilim bozuklukları veya bağırsaklardaki herhangi bir rahatsızlık olarak nitelendirilen genetik ve çevresel faktörlerin neden olduğu besin intoleransına denmektedir.
Batı ülkelerinin bir çoğunda beslenmenin temel bir parçası olan gluten, en sık olarak çölyak hastalığı ile ilişkilendirilmektedir.
Çölyak hastalığın görülme sıklığı coğrafi bölgelere göre değişiklik gösterse de son dönemlerde genel olarak bu sıklığın arttığı görülmektedir.

Gluten nedir ve hangi besinlerde bulunur ?

Önemli bir besin kaynağı olan tahıllarda (buğday, arpa, çavdar..) bulunan gluten, alkolde çözünebilen bir proteindir. Buğday depo proteinlerinin büyük çoğunluğunu gluten proteinleri oluşturmaktadır. Glutenin en temel alt grupları gliadinler ve glüteninlerdir. Çölyak hastalığının esas nedeni gliadindir ve etkisini ince bağırsakların üzerinde çeşitli değişikliklere neden olarak göstermektedir.
Gluten; buğday içeren her türlü besinde (bulgur, makarna, un..) ; buğday nişastasında; buğdayla çavdarın melezlenmesiyle elde edilen yeni bir tahıl ürünü olan tritikalede; kepek, kuskus, irmik gibi tüm buğday türlerinde bulunmaktadır. Gluten içeriğine sahip farklı alanlar da bulunmaktadır. Buna örnek olarak; aromalar, gıda boyaları, emülgatör, rujlar, şampuanlar, diş macunları, losyonlar, posta pulları, bira mayası, dondurma, tatlılar, şekerleme gibi ürünler örnek verilebilir. Ayrıca sosis, çorba gibi hazır besinlerde de gluten bulunmaktadır.

Çölyak hastalığı tanı ve tedavisi

Hayatın herhangi bir döneminde çölyak hastalığı belirtilerini gösterebilmektedir. Çölyak hastalığının kesin tanısı konulması yaşam boyu değişiklik gösterdiğinden önem arz etmektedir ve günümüzde kesin tanı için Avrupa Pediatrik Gastroenteroloji, Hepatoloji ve Nutrisyon Topluluğunun (ESPGHAN) önerileri doğrultusunda konulmaktadır. Çölyak hastalığı için ESPGHAN tanı kriterlerine göre değerlendirmeler yapılmaktadır. Bu kriterler çölyak hastalığı düşündüren öykü ve klinik bulguların olması; çölyak hastalığı düşündüren serolojik inceleme sonuçları; çölyak hastalığı ile uyumlu histolojik bulgular; glutensiz diyet sonrası kesin klinik ve serolojik düzelme yanıtı; olguların iki yaşından büyük olması; çölyak hastalığı ile benzerlik gösteren diğer durumların ayırt edilmesidir.
Çölyak hastalığının tedavisi için tek bir yöntem bulunmaktadır. Gluten içeren herhangi bir besin hastalığı tetikleyeceğinden yaşam boyunca glutensiz diyet uygulanmalıdır. Glutensiz diyetin yanı sıra dikkat edilmesi gereken farklı hususlar da bulunmaktadır. Besinlerin hazırlanması veya pişirilmesi sırasında gluten ile kontaminasyon ihtimaline karşı muhakkak önlem alınmalıdır. Ayrıca gluten içeriği olan türlü kişisel bakım ürünün kullanılmamasına dikkat edilmelidir. Tüm bunlarla birlikte yaşam boyu glutensiz bir diyet yapmak, vücudun ihtiyacı olan bazı vitamin ve besin öğeleri açısından yetersizliğe neden olabilmektedir. Çölyak hastalığı olan bireyde özellikle folik asit, bakır, çinko, karnitin , B12 vitamini , B6 vitamini ve D vitamini dzeylerine bakılmalıdır. Tedaviyi desteklemek amacıyla takviye yapılabilir veya vücudun tepkisine göre hastalığın farklı dönemlerinde besin öğeleri açısından kısıtlamalar yapılabilmektedir. Tedavi sürecinde hasta ve hastanın yakınlarına dikkat edilmesi gereken durumlar konusunda ve risk oluşturan etmenler üzerine eğitim verilmelidir.

Çölyak hastalığında gluten içermeyen tüketilebilir besin kaynakları nelerdir ?

Meyve ve sebzeler, yumurta, kurubaklagillar, kavrulmamış kuruyemişler gibi besin kaynaklarının tüketimi çölyak hastalığı için problem oluşturmamaktadır. Tahıl grubundan risk oluşturmayan besinlere ise amarant, pirinç, karabuğday, mısır, kinoa gibi besinler örnek verilebilir.